“The Winner’s Curse: Paradoxes and Anomalies of Economic Life”, hay còn được biết đến với tên gọi tiếng Việt “Lời Nguyền Kẻ Thắng Cuộc”, là một tác phẩm kinh điển của Richard H. Thaler, được xuất bản lần đầu vào năm 1992 nhưng vẫn giữ nguyên giá trị cho đến ngày nay. Đây là một trong những cuốn sách làm sáng tỏ những nghịch lý và lỗ hổng trong lý thuyết kinh tế truyền thống – một lĩnh vực vốn thường được xây dựng trên những tiền đề lý thuyết chặt chẽ về tính hợp lý và lợi ích cá nhân. Thaler không chỉ đơn thuần muốn đưa ra các hiện tượng bất thường mà còn kêu gọi xây dựng một lý thuyết kinh tế mới, phản ánh chính xác hơn cách con người thực sự hành xử trong đời sống kinh tế.
Tựa đề “Lời Nguyền Kẻ Thắng Cuộc” đã gợi mở câu chuyện về các dị thường kinh tế mà Thaler lựa chọn làm trọng tâm phân tích. Ông định nghĩa dị thường (hay “anomaly”) là những “sự kiện hoặc quan sát không phù hợp với lý thuyết hiện tại”. Theo Thaler, để nhận diện một dị thường thuyết phục, cần có hai yếu tố: một lý thuyết với các dự đoán rõ ràng và các quan sát thực tế về hành vi con người không tuân theo những dự đoán đó. Từ nền tảng này, Thaler đã xây dựng nên một tác phẩm gồm 13 dị thường kinh tế cụ thể, với mục đích không chỉ là thu hút sự chú ý vào những lỗ hổng trong lý thuyết mà còn hướng đến một sự cải tiến toàn diện hơn cho khoa học kinh tế.
Trong phần dẫn nhập, Thaler dành thời gian làm rõ sự khác biệt giữa mô hình lý thuyết “lựa chọn hợp lý” (rational choice) và cách lựa chọn thực tế của con người. Hầu hết các học thuyết kinh tế cổ điển được xây dựng dựa trên hai giả định cơ bản: tính hợp lý và lợi ích cá nhân. Những giả định này tạo nên hình ảnh của “homo economicus” – con người kinh tế lý tưởng, luôn đưa ra các quyết định tối ưu bằng cách biết rõ sở thích của mình và lập kế hoạch một cách khôn ngoan. Tuy nhiên, thế giới thực tế lại đầy rẫy các dị thường như “lời nguyền kẻ thắng cuộc”, sự thiếu tiết kiệm cho hưu trí hay khoảng cách lớn giữa mức sẵn sàng trả (WTP – willingness to pay) và mức sẵn sàng chấp nhận (WTA – willingness to accept) khi trao đổi hàng hóa.
Mặc dù tồn tại nhiều bằng chứng thực tế cho thấy có một khoảng cách lớn giữa mô hình lý thuyết và hành vi thực tế của con người, những người ủng hộ mô hình lựa chọn hợp lý vẫn đưa ra các lý do biện minh cho sự tồn tại của nó. Thaler liệt kê bốn điểm chính: rằng hành vi con người chỉ đơn giản là hành xử “giống như thể” họ có đủ kiến thức để đưa ra quyết định hợp lý; rằng điểm yếu của các giả định (hợp lý và lợi ích cá nhân) không quan trọng nếu lý thuyết vẫn đưa ra được dự đoán chính xác; rằng các sai lầm cá nhân sẽ tự động triệt tiêu trong toàn bộ nền kinh tế; và cuối cùng, rằng các động lực khuyến khích mạnh mẽ sẽ khiến mọi người hành xử theo lý trí vì lợi ích của họ.
Thaler không chỉ đứng ngoài quan sát mà còn phản bác từng luận điểm với sự sắc bén và đầy thuyết phục. Ví dụ, ông bác bỏ ý kiến cho rằng các sai lầm cá nhân sẽ tự triệt tiêu ở cấp độ tổng quan vì chúng thường có xu hướng lệch cùng một chiều. Một minh chứng rõ ràng được Thaler đưa ra là cách các nhà đầu tư bị ảnh hưởng bởi những dự báo hoặc tin tức kinh tế. Nếu những thông tin này quá lạc quan hoặc u ám, chúng sẽ dẫn đến những quyết định đầu tư sai lệch cùng chiều của đám đông, như cùng đổ xô đầu tư hoặc cùng né tránh rủi ro. Từ đó, ông lập luận rằng sai lầm cá nhân không chỉ không tự triệt tiêu mà còn có thể làm lệch hướng toàn bộ nền kinh tế.
Trong cuốn sách này, Thaler không đưa ra lời tuyên chiến với lý thuyết kinh tế truyền thống mà thay vào đó là một hướng tiếp cận toàn diện. Ông kêu gọi xây dựng một lý thuyết mới, trong đó con người vẫn cố gắng tối ưu hóa lợi ích nhưng đồng thời được nhìn nhận như những sinh thể có khả năng hợp tác, lòng tốt và các giới hạn trong việc lưu trữ và xử lý thông tin. Đây sẽ là một lý thuyết kinh tế nhân văn, thực tế và bao dung hơn với những khuyết điểm và động lực xã hội của con người.
Với lối viết súc tích, dễ hiểu nhưng không kém phần sâu sắc, “Lời Nguyền Kẻ Thắng Cuộc” là một tác phẩm không thể bỏ qua đối với những ai quan tâm đến kinh tế học hành vi và sự tiến hóa của các mô hình lý thuyết kinh tế. Thaler đã làm được điều mà ít nhà kinh tế nào có thể: vừa thách thức những thứ tưởng chừng đã khắc sâu trong nền tảng của lĩnh vực, vừa vẽ ra một tầm nhìn cho tương lai, nơi lý thuyết kinh tế có thể phản ánh chính xác hơn bản chất phức tạp của con người.
Để lại một bình luận Hủy