Sách gì thế

Peter Turchin, một nhà khoa học tiên phong trong lĩnh vực lịch sử định lượng hay còn gọi là cliodynamics, đã mở ra một góc nhìn mới để phân tích các chu kỳ hưng thịnh và suy thoái của xã hội qua tác phẩm “End Times: Elites, Counter-Elites, and the Path of Political Disintegration”. Dựa trên những mô hình sinh thái học từ tự nhiên, Turchin kết hợp dữ liệu lịch sử và phân tích định lượng để đưa ra lý giải đầy thuyết phục về quá trình tan rã chính trị trong lịch sử loài người.

Một trong những điểm nổi bật của cuốn sách là việc tác giả sử dụng mô hình sinh thái học “kẻ săn mồi – con mồi” như một phép ẩn dụ để giải thích mối tương quan giữa tầng lớp tinh hoa (elites) và đại chúng (non-elites). Tương tự như mối quan hệ giữa thỏ và sói trong tự nhiên, xã hội con người chứng kiến một chu kỳ sóng đôi giữa sự tăng trưởng và suy thoái của hai nhóm này. Khi số lượng thỏ tăng, sói có nguồn thức ăn dồi dào và phát triển mạnh mẽ. Tuy nhiên, khi số lượng sói vượt quá mức cân bằng, chúng tiêu diệt gần như toàn bộ nguồn thức ăn, dẫn đến suy giảm chính số lượng sói do thiếu nguồn sống. Trong xã hội, tầng lớp tinh hoa khai thác tài nguyên và sức lao động của đại chúng, nhưng khi số lượng tinh hoa vượt quá khả năng cung cấp hoặc khi đại chúng bị bóc lột quá mức, hệ thống bắt đầu rơi vào bất ổn. Một tầng lớp các “tinh hoa thất thế” (counter-elites) xuất hiện từ chính những người không đạt được vị trí mong muốn trong cấu trúc tinh hoa, và họ chính là những người kích động đại chúng để chống lại trật tự hiện có.

Turchin đã khéo léo chỉ ra bốn yếu tố chính dẫn đến sự bất ổn xã hội, bao gồm tình trạng phổ biến về kinh tế của đại chúng ngày càng xấu đi (mà ông gọi là “popular immiseration”), sự dư thừa tinh hoa (elite overproduction) khi số lượng người thuộc tầng lớp này vượt quá vị trí mà họ có thể đảm nhiệm một cách thực tế, chính sách tài khóa yếu kém làm gia tăng bất bình đẳng, và áp lực địa chính trị từ bên ngoài. Sự kết hợp của các yếu tố này tạo ra vòng xoáy bất ổn không thể tránh khỏi, đặc biệt khi tầng lớp tinh hoa mất khả năng kiểm soát và duy trì hòa hợp xã hội.

Chu kỳ tan rã mà Turchin vạch ra bắt đầu từ một xã hội ổn định, nơi các tinh hoa quản lý hệ thống hiệu quả. Theo thời gian, sự phân phối tài sản và quyền lực ngày càng mất cân xứng, khi các tinh hoa tạo ra những cơ chế nhằm bòn rút tài nguyên từ đại chúng. Điều này dẫn đến sự bất mãn lan rộng trong tầng lớp dưới và hình thành một nhóm tinh hoa bất mãn mới – những người không thể tìm được chỗ đứng trong xã hội hiện tại. Nhóm này kết hợp với đại chúng, kích hoạt các cuộc nổi dậy có thể dẫn đến nội chiến, cách mạng, hoặc thậm chí sự sụp đổ hoàn toàn của nhà nước.

Có một điểm thú vị là các phân tích của Turchin không chỉ dừng lại ở các mô hình lịch sử, mà còn có sự tương đồng rõ rệt với bối cảnh hiện tại. Những gì ông dự đoán về vòng xoáy bất ổn ở Hoa Kỳ từ năm 2010 đã được hiện thực hóa bởi các sự kiện chính trị – xã hội gần đây. Tầng lớp tinh hoa ngày nay thường được miêu tả như những kẻ tự kiêu, khắc sâu khoảng cách xã hội và gây ra sự oán giận từ đại chúng – một hiện tượng rõ ràng trong mối quan hệ “elite-vs-deplorable” của nền chính trị đương đại.

Tuy nhiên, không phải tất cả độc giả đều đồng tình rằng cách tiếp cận của Turchin là hoàn hảo. Mặc dù tác phẩm được đánh giá cao về sự độc đáo, tham vọng, và khả năng lồng ghép dữ liệu định lượng vào phân tích lịch sử, nhưng phương pháp này lại bị chỉ trích là quá “máy móc”. Turchin đối xử với xã hội như một hệ thống sinh thái học, nơi các quy tắc diễn ra theo cách tuyến tính và tiên đoán được, nhưng thực tế thì tính phức tạp của con người và xã hội đôi khi vượt quá khả năng lý giải của một mô hình cơ học. Các câu hỏi sâu hơn như tại sao một số xã hội vượt qua được chu kỳ tan rã trong khi những xã hội khác không, vẫn còn là thách thức cho cách tiếp cận này.

“End Times” của Peter Turchin là một cuốn sách đáng đọc đối với những ai quan tâm đến các mô hình lịch sử và xã hội học hiện đại. Mặc dù cách diễn giải của tác giả có thể không làm hài lòng tất cả mọi người, nhưng việc kết nối những nguyên lý từ sinh thái học để lý giải các vấn đề xã hội đã tạo nên một góc nhìn mới mẻ, đồng thời làm nổi bật tầm quan trọng của việc duy trì sự cân bằng giữa tinh hoa và đại chúng trong bất kỳ hệ thống xã hội nào. Tác phẩm này không chỉ là một nghiên cứu về lịch sử mà còn là lời cảnh báo mạnh mẽ về những nguy cơ tương tự mà thế giới hiện đại đang phải đối mặt.

Nguồn https://thedailyeconomy.org/article/peter-turchins-end-times-a-review/