Sách gì thế

Cuốn sách của Samuel Fleischacker mang đến một góc nhìn sắc sảo và công phu về triết học chính trị của Adam Smith, đặc biệt qua tác phẩm nổi tiếng “The Wealth of Nations” (WN). Tuy không đưa ra một luận đề trung tâm bao quát xuyên suốt, cuốn sách lại tạo nên một bức tranh đa diện về những suy tư triết học của Smith thông qua từng chương mang tính độc lập về các chủ đề như bản chất con người, công lý, quyền tư hữu, và phương pháp luận nghiên cứu. Chính điều này khiến cuốn sách vừa phù hợp để sử dụng trong lớp học, vừa phù hợp với độc giả muốn tìm hiểu một cách từ tốn, nhưng cũng làm cho việc tổng hợp và đánh giá khái quát trở nên không dễ dàng.

Fleischacker cho rằng Adam Smith không đặt quá nặng về hệ thống lý thuyết cứng nhắc mà nghiêng về triết học “thường nghiệm” gần gũi với sắc thái triết học “thường nhật” của Wittgenstein, dù Smith sống giữa thế hệ của David Hume và Thomas Reid. Thay vì khởi đi từ những nguyên lý tiên nghiệm hay các quyền tự nhiên bất di bất dịch, Smith xây dựng suy nghĩ từ thực nghiệm và quan sát lịch sử. Các quy tắc mà Smith đưa ra luôn ở dạng tạm thời, sẵn sàng được điều chỉnh khi có thêm dữ kiện và kinh nghiệm mới. Theo đó, Smith không phải là người thuộc truyền thống luật tự nhiên như Pufendorf, Grotius hay Locke, mặc dù các kết luận đạo đức hay chính trị của ông có thể mang dáng dấp tương đồng.

Việc Smith không sử dụng các lý luận nguyên tắc để chống lại sự can thiệp của nhà nước vào đời sống cá nhân, trái lại, ông tập trung vào việc khảo sát những xu thế thực tế – như giá cả tự do hay thương mại tự do – giúp phân bổ nguồn lực hiệu quả nhất, từ đó đưa ra các đề xuất chính sách hợp lý. Ở đây, Fleischacker lập luận khá thuyết phục rằng nếu coi Smith thuộc trường phái tự nhiên luận hay quyền tự nhiên thì sẽ là hiểu sai tinh thần triết học của ông.

Điều này cũng đặt ra một câu hỏi quen thuộc: liệu Smith có phải là một người theo chủ nghĩa vị lợi (utilitarian)? Fleischacker cho rằng có lúc Smith đặt câu hỏi gần với tinh thần vị lợi là “Tại sao không dùng bất kỳ phương tiện nào sẵn có để giải quyết vấn đề?”, nhưng đồng thời, chính ông bác bỏ việc gán mác người theo chủ nghĩa vị lợi cho Smith. Trái lại, ông khẳng định rằng lý thuyết đạo đức của Smith, đặc biệt qua tác phẩm “The Theory of Moral Sentiments” (TMS), đi ngược lại với chủ nghĩa vị lợi.

Trong TMS, Smith xây dựng khái niệm “người quan sát vô tư” (impartial spectator) như là chuẩn mực để đánh giá hành vi đạo đức. Fleischacker cho rằng điều này chỉ ra rằng Smith không phải là người theo thuyết tương đối đạo đức. Dù vậy, ông cũng thừa nhận rằng cái nhìn của “người quan sát vô tư” không thể hoàn toàn thoát khỏi những điều kiện và bối cảnh lịch sử. Nhân vật này là một lý tưởng được xây dựng từ trải nghiệm kết hợp của cộng đồng qua nhiều thế hệ, phản ánh các đánh giá thực tế và liên tục biến đổi theo thời gian giống như nguyên tắc hình thành giá cả trên thị trường. Điều này giúp cho đạo đức trong Smith không rơi vào chủ nghĩa chủ quan tuyệt đối, nhưng cũng không bị đóng khung trong các lý tưởng siêu hình, mà thay vào đó là một “con đường trung dung” – một dạng khách quan đạo đức được thiết lập từ thực tiễn sống động của con người.

Với cách kiến giải như vậy, Fleischacker cung cấp một bức tranh tinh tế, sâu sắc và nhiều chiều về Adam Smith – không đơn thuần là một nhà kinh tế học cổ điển mà còn là một triết gia chính trị và đạo đức đáng để học hỏi trong thế giới hiện đại. Cuốn sách không chỉ mở ra những vấn đề triết học có sức sống lâu dài, mà còn đặt Adam Smith trong những cuộc tranh luận thời nay, như việc ông sẽ nghiêng về xu hướng bảo thủ hay tự do nếu còn tồn tại trong bối cảnh chính trị đương đại. Dẫu không dễ để gắn nhãn cho Smith, điều mà cuốn sách làm rất tốt là giúp độc giả hiểu rằng tư tưởng của ông không hề đơn giản chỉ là “bàn tay vô hình” hay ca ngợi thị trường tự do, mà là một công trình triết học sống động, phản ánh sâu sắc bản chất con người và trật tự xã hội vốn luôn thay đổi.