Sách gì thế

Cuốn sách Nexus mang đến một góc nhìn đầy tranh cãi về cách con người nhận thức và xây dựng nên thực tại mà họ đang sống. Dựa trên những luận điểm được nêu trong bài đánh giá, có thể thấy rằng tác phẩm này phản ánh một trong những xu hướng phổ biến của thời đại—khám phá sự thật và cấu trúc xã hội dưới lăng kính của trí tuệ, mạng lưới thông tin và ý thức tập thể. Thế nhưng, điều khiến độc giả của bài đánh giá phân vân chính là cách mà tác giả Harari tiếp cận và lý giải khái niệm thực tại liên chủ thể (intersubjective reality). Thay vì làm sáng tỏ, cách triển khai câu chuyện lại tạo ra nhiều hoài nghi và bất đồng.

Một trong những điểm đáng chú ý là Harari có vẻ như đang cố tình dẫn dắt người đọc tin vào một “thực tại mới” được xây dựng từ những nỗi lo, sự không chắc chắn và cảm giác thiếu an toàn—đặc điểm của một giọng điệu thường thấy ở các giáo chủ, pháp sư hay những người đóng vai trò như người truyền bá chân lý thống trị mới. Câu chuyện ông kể không đơn thuần là một bản mô tả khách quan dựa trên khoa học, mà là một lối kể pha trộn giữa hiện thực và lý thuyết, khơi gợi những tưởng tượng mang tính áp đặt hơn là khám phá tự nhiên. Việc ông tuyên bố rằng những gì ông trình bày có thể gắn bó với khoa học không đồng nghĩa đó là phương pháp đúng đắn duy nhất để hiểu về cơ chế hình thành nên trật tự xã hội.

Thậm chí, nếu chú ý kỹ, chính Harari cũng từng đề cập đến việc sự đổi mới hay các yếu tố mới lạ trong thế giới không hoàn toàn xuất phát từ một ý định định thông qua thông tin. Quá trình mà từ đó trật tự nảy sinh là một tiến trình tự nhiên, không phụ thuộc vào trí tuệ hay sự định hướng chủ đích, như cách tiến hóa trong tự nhiên hoạt động. Khi đó, việc cho rằng vẫn tồn tại một “quá trình chân lý” riêng biệt lại là một dạng niềm tin phi thực tế vào thực tại khách quan. Những hành động, tương tác trong mạng lưới con người—nơi mà các cá nhân kết nối với nhau và cùng nhau xây dựng nên câu chuyện “sự thật”—thực chất đang không ngừng tái tạo và mở ra những khả năng kết nối mới, từ đó hình thành nên một dạng trật tự mới. Quá trình đó diễn ra một cách tự phát, không cần đến sự can thiệp của trí tuệ hay dự đoán cụ thể nào.

Điểm gây tranh cãi lớn nhất nằm ở việc Harari cho rằng mạng lưới thông tin của loài người hoạt động khác biệt căn bản so với tất cả các mạng lưới khác trong tự nhiên. Lập luận này không được minh chứng rõ ràng mà chỉ đơn thuần là sự thừa nhận một giả định, chưa hẳn là chân lý. Việc vượt qua ranh giới từ con người cá nhân đến một “cỗ máy xã hội” được liên kết qua các niềm tin tập thể tưởng chừng mang tính khám phá, nhưng lại chứa đựng nhiều định kiến giả định và nhuốm màu lập thuyết hơn là sự quan sát khoa học thuần túy.

Dẫu vậy, bài đánh giá cũng thừa nhận rằng Harari đã đưa ra nhiều góc nhìn mới lạ, buộc người đọc phải suy tư và chất vấn lại niềm tin của mình. Tuy nhiên, đó lại là “một cách suy nghĩ sai lầm”—ý tưởng rằng một cá nhân có thể đoán định hoặc kiến tạo nên thực tại kế tiếp là một sự nhầm lẫn mà Harari mắc phải. Thực tại liên chủ thể không vận hành như một công thức hay một dự án kỹ thuật, nơi ta có thể lắp ráp các yếu tố và kỳ vọng một kết quả chắc chắn sẽ xảy ra. Thế giới được tạo ra từ vô số các tương tác không thể tiên liệu, và do đó, không ai có thể khẳng định con người có thể điều hướng về phía một thực tại mới như một nhà nấu ăn theo công thức.

Cuối cùng, cuốn sách Nexus đúng là đem lại nhiều điều đáng để suy ngẫm. Nhưng như bài đánh giá chỉ rõ, chính cách dẫn dắt tư tưởng của Harari—dù gây ấn tượng mạnh mẽ—lại đang đi chệch hướng khỏi bản chất của quá trình hình thành trật tự xã hội. Đó là một hành trình không có mục tiêu sẵn có, không thể kiểm soát bởi bất kỳ cá nhân hay nhóm người nào, và cũng không thể gói gọn trong một lý thuyết duy nhất. Nếu bạn đến với cuốn sách để tìm kiếm một lối đi rõ ràng về tương lai, rất có thể bạn sẽ rời đi với nhiều hoài nghi hơn là sự sáng tỏ.